Żyrardów i okolice w latach Wielkiej Wojny 1914 – 1918

W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Podłożem tego konfliktu była rywalizacja, toczona między mocarstwami europejskimi, o kolonię, a także potrzeba umacniania wpływów nad krajami słabszymi gospodarczo. Obszarów spornych było wiele: Francja dążyła do odzyskania Alzacji i Lotaryngii oraz do odwetu za klęskę, którą poniosła w wojnie z Prusami w latach 1870 – 1871; Niemcy coraz ostrzej rywalizowały z Wielką Brytanią. Szybko rozbudowywały swoją flotę wojenną z zamiarem opanowania części brytyjskich kolonii; stosunki Niemiec i Austro – Węgier z Rosją również układały się coraz gorzej. Obydwie strony dążyły do uzyskania wyłącznych wpływów politycznych i korzyści gospodarczych na Bałkanach i w Turcji. Aby rozwiązać podstawowe sprzeczności na swoją korzyść, poszczególne mocarstwa zawierały wzajemne układy i traktaty sojusznicze. W ten sposób doszło do utworzenia dwóch bloków polityczno – wojskowych. Blok Państw Centralnych tworzyły: Niemcy i Austro – Węgry, do których przyłączyły się: Turcja i Bułgaria. Jego przeciwnikiem był Blok zwany Trójporozumieniem w skład którego wchodziły: Francja, Wielka Brytania i Rosja ( od 1915 roku również Włochy). Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny stał się zamach na austriackiego następcę tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę, dokonany przez tajną organizację patriotów bośniackich w Sarajewie w dniu 28 czerwca 1914 roku. Austro – Węgry oskarżyły Serbię o zorganizowanie zamachu i wypowiedziały jej wojnę. Po stronie Serbii stanęła Rosja. Austro – Węgry zostały natomiast poparte przez Niemcy. 1 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji. 3 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Francji, a 4 sierpnia Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom. 6 sierpnia Austro – Węgry wypowiedziały wojnę Rosji. Tego samego dnia Serbia wypowiedziała wojnę Niemcom. 10 sierpnia Francja wypowiedziała wojnę Austro – Węgrom. 12 sierpnia w stanie wojny z Austro – Węgrami znalazła się Wielka Brytania. 2 listopada Rosja wypowiedziała wojnę Turcji, a 5 listopada uczyniły to: Francja i Wielka Brytania. W dniu 12 listopada Turcja wypowiedziała wojnę państwom Trójporozumienia. W ten sposób rozpoczął się największy w dotychczasowej historii konflikt zbrojny. Podczas tej wojny, po raz pierwszy zostały użyte na tak wielką skalę: ciężkie karabiny maszynowe, artyleria (w tym artyleria ciężka), samochody pancerne, pociągi pancerne, samoloty. Po raz pierwszy pojawiła się nowa broń – czołgi. Tereny Zachodniego Mazowsza, należały do tych obszarów Królestwa Polskiego, które najbardziej odczuły bezpośrednie skutki wojny już w pierwszym roku jej trwania. 30 lipca 1914 roku car Mikołaj II ogłosił powszechną mobilizację armii rosyjskiej. Oznaczało to pobór do wojska wszystkich rezerwistów z Królestwa Polskiego. Z terenów gminy Żyrardów do armii rosyjskiej powołano wielu robotników i chłopów. Niektórzy mężczyźni próbowali jednak sabotować pobór. Dowodem tego były nakazy rosyjskich władz, dotyczące aresztowania osób, które nie stawiły się do wojska. Na terenie gminy Żyrardów wydano ich kilkadziesiąt. Do armii rosyjskiej zostało również zmobilizowanych wielu mieszkańców gminy Korabiewice. Mobilizacja w Królestwie Polskim przebiegała zadziwiająco sprawnie. W pierwszych dniach wojny dała się zauważyć powszechna fala hura – patriotyzmu. Pojawiały się oznaki poparcia dla Rosji, solidaryzowano się z armią rosyjską. Zachowania te wzmogły się, po dokonanej przez Niemców barbarzyńskiej pacyfikacji Kalisza. Już 1 sierpnia zarówno w Łowiczu, jak i w Skierniewicach, zaczęto wywozić z urzędów dokumenty. Urzędnicy z pobliskich miast gromadzili się na punkcie zbornym w Skierniewicach. Objawy paniki zaczęły ustępować w drugiej dekadzie sierpnia. Urzędnicy z Łowicza i Skierniewic wracali do swoich miejsc pracy.

Poszczególne mocarstwa przystępując do wojny wystawiły potężne siły:

– armia rosyjska liczyła 4 miliony 800 tysięcy żołnierzy. Jej głównodowodzącym był wielki książę Mikołaj Mikołajewicz;

– armia niemiecka liczyła 3 miliony 800 tysięcy żołnierzy. Jej nominalnym głównodowodzącym był cesarz Wilhelm II ( faktycznie jednak dowodził szef Sztabu Generalnego, generał von Moltke, a od 14 września 1914 roku – generał von Falkenhayn );

– armia austro – węgierska liczyła 2 miliony 500 tysięcy żołnierzy. Jej głównodowodzącym był arcyksiążę Fryderyk Habsburg.

W początkowych koncepcjach Sztabu Generalnego armii niemieckiej, ziemie polskie uważane były za drugorzędny teatr wojenny. Dowództwo armii rosyjskiej myślało natomiast o skierowaniu głównego uderzenia na Galicję, przeciw Austro – Węgrom. Plany rosyjskie nie odpowiadały jednak Francji, która domagała się od Rosji uderzenia na Niemcy. Działania wojenne na ziemiach polskich rozpoczęły wojska niemieckie, zajmując 3 sierpnia Zagłębie Dąbrowskie i Częstochowę oraz 4 sierpnia niszcząc i paląc Kalisz. W połowie sierpnia 1914 roku, armia rosyjska, wypełniając zobowiązania sojusznicze wobec Francji, uderzyła na Prusy Wschodnie. Celem Rosjan było rozbicie armii niemieckiej i zajęcie Prus Wschodnich. Stało się jednak inaczej. Z powodu wielu błędów, popełnionych przez dowództwo rosyjskie, to Niemcy zwyciężyli. W końcu sierpnia, w bitwie pod Tannenbergiem, armia niemiecka rozbiła armię rosyjską (w której służyła znaczna liczba rezerwistów zmobilizowanych w Królestwie Polskim). Podczas gdy w Prusach Wschodnich toczyły się walki, wojska niemieckie zaczęły ostrożnie posuwać się na centralnym odcinku frontu i zajęły Łódź. Wkrótce Niemcy dotarli na linię: Łowicz – Skierniewice. Tu natknęli się na wojska rosyjskie. Doszło do drobnych potyczek, w wyniku których Niemcy szybko wycofali się na zachód, a w dniu 26 sierpnia Rosjanie odzyskali Łódź. Na większą skalę działania wojenne wkroczyły na Zachodnie Mazowsze w październiku 1914 roku. Wówczas armia niemiecka rozpoczęła ofensywę, której celem było zdobycie Warszawy. Rosjanie przegrupowywali i koncentrowali swoje wojska na linii Wisły z zamiarem uderzenia na wroga. Dlatego też początkowo cofali się, a Niemcy zajęli Łódź, Skierniewice, Rawę Mazowiecką, Mszczonów. Pojawili się też w Żyrardowie. W połowie października, dowództwo rosyjskie rozpoczęło kontrnatarcie, które wyszło z rejonu Warszawy i Dęblina. Niemcy zagrożeni okrążeniem rozpoczęli odwrót. Dowództwo niemieckie, chcąc spowolnić rosyjskie natarcie nakazało swoim oddziałom niszczyć linie kolejowe, drogi, mosty, wiadukty, wieże ciśnień, dworce kolejowe, linie telegraficzne itp. Próba zatrzymania wojsk rosyjskich na linii rzek: Bzura – Rawka, nie powiodła się. Armia rosyjska zajęła: Żyrardów, Sochaczew, Łowicz, Mszczonów, Skierniewice, Rawę Mazowiecką oraz Łódź. Dowództwo rosyjskie planowało rozwinąć natarcie w kierunku zachodnim, na Śląsk i Berlin. Jednak Niemcy pokrzyżowali te zamiary. W listopadzie  1914 roku armia niemiecka uderzyła na armię rosyjską pod Łodzią. W czasie tej bitwy, Żyrardów, ze względu na swe położenie, odgrywał ważną rolę w systemie komunikacji i zaopatrzenia wojsk rosyjskich. Tędy przewożono z Warszawy oddziały wojskowe, zapasy żywności i amunicji. Na linii kolejowej: Warszawa – Żyrardów – Skierniewice poruszał się nawet rosyjski pociąg pancerny. Niemcy próbowali otoczyć i zniszczyć Rosjan. Plan ten nie powiódł się, a w okrążeniu znaleźli się sami Niemcy, którzy jednak zdołali wydostać się z tego potrzasku. Wynik bitwy pod Łodzią nie jest jednoznaczny. Choć wojska rosyjskie zostały uratowane, to jednak Niemcom udało się zatrzymać ofensywę przeciwnika. Wykrwawieni Rosjanie musieli skrócić front i wycofać się na wschodni brzeg dolnej Bzury i Rawki. Niemcy przeszli do natarcia, planując zdobycie Warszawy. Chociaż już w grudniu 1914 roku zajęli: Łódź, Łowicz, Skierniewice, Rawę Mazowiecką, Bolimów, to jednak nie zdołali przełamać linii obrony wojsk rosyjskich. Zarówno Rosjanie, jak i Niemcy ewakuowali ze strefy frontowej ludność cywilną. Po stronie rosyjskiej wielu uciekinierów znalazło schronienie w Żyrardowie, przyprowadzając ze sobą ocalałe krowy i konie. Tragiczny los dotknął ludność żydowską. Dowództwo armii rosyjskiej oskarżyło ją o sympatię do armii niemieckiej i o szpiegowanie na jej rzecz. W związku z tym wydano rozkaz usunięcia Żydów z ,,teatru wojennego”. Wysiedlono wówczas znaczną część ludności żydowskiej z: Mszczonowa, Żyrardowa, Wiskitek, Sochaczewa. Żydzi w liczbie około 80 tysięcy, wypędzeni w sumie ze stu czterdziestu kilku miejscowości, znaleźli się jesienią 1914 roku w Warszawie, gdzie przyszło im żyć często w bardzo ciężkich warunkach. W końcu 1914 roku wojna przybrała charakter walk pozycyjnych. Nad Bzurą i Rawką, armia rosyjska i armia niemiecka, rozbudowały potężne fortyfikacje polowe: zasieki z drutu kolczastego, kozły hiszpańskie, wilcze doły, potykacze, kolce przeciwpiechotne, pola minowe, okopy, rowy łącznikowe. Wznoszono schrony, ziemianki mieszkalne, ziemianki w których ulokowane były stanowiska dowodzenia, ziemianki pełniące rolę punktów medycznych, magazyny amunicyjne i żywnościowe, stajnie polowe, tworzono gniazda ciężkich karabinów maszynowych oraz punkty obserwacyjne dla piechoty i artylerii. Armia rosyjska od początku wojny poniosła wielkie straty ludzkie, szczególnie w kadrze oficerskiej. Uzupełniała swoje stany osobowe w Warszawie i na Mazowszu. Stąd też w jej szeregach walczyło wielu Polaków. Warto zauważyć, że w czasie walk zdarzały się całkiem spokojne dni, podczas których niektórzy Polacy odwiedzali swoje rodziny w Żyrardowie. Należy podkreślić doniosłą rolę, jaką dla Rosjan odgrywał Żyrardów w okresie prowadzenia walk pozycyjnych nad Bzurą i Rawką. Miejscowość pełniła funkcję punktu etapowego armii rosyjskiej. Tutaj znajdowały się składy broni, amunicji, żywności, tutaj ulokowane były oddziały rezerwowe, sztaby wojskowe i szpitale polowe. Linia kolejowa zapewniała szybki i sprawny dowóz nowych, świeżych oddziałów, a także transport rannych oraz jeńców. Warto zwrócić uwagę na położenie ludności Żyrardowa. Przed wojną, jej życie koncentrowało się wokół Zakładów Wyrobów Lnianych. Już we wrześniu 1914 roku Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowskich zaczęło ograniczać produkcję, a w dniu 7 października Zakłady ostatecznie stanęły. Zarząd podjął decyzję o wypłacie zapomogi w wysokości 1,5 rubla tygodniowo dla żonatych i zamężnych oraz dla wdów i wdowców z dziećmi do lat 15. Kawalerom, pannom oraz wdowom i wdowcom bezdzietnym przyznano po 1 rublu tygodniowo. Mieszkańcy Żyrardowa wykorzystywani byli do różnych prac na rzecz wojsk rosyjskich: kopali okopy, naprawiali drogi, dostarczali podwody, przenosili rannych i grzebali zmarłych. Rosyjskie władze wysiedliły w głąb Rosji obywateli niemieckich, zamieszkujących Żyrardów. Na froncie, dowództwo armii niemieckiej, zdecydowało się użyć broni chemicznej, choć było to niezgodne z Międzynarodową Konwencją podpisaną w Hadze w 1899 roku. Wojskom niemieckim rozlokowanym na froncie nad Bzurą i Rawką, przekazano dużą liczbę pocisków artyleryjskich, wypełnionych trującym gazem – bromkiem ksililu. 31 stycznia 1915 roku, na froncie pod Bolimowem, artyleria niemiecka ostrzelała stanowiska rosyjskie tymi właśnie pociskami. Atak okazał się nieudany. Pociski grzęzły w śniegu, a panujący mróz ograniczył właściwości gazu do tego stopnia, że Rosjanie nawet nie odnotowali jego obecności. Armia niemiecka ruszyła do natarcia. Przez kilka dalszych dni toczyły się bardzo ciężkie i krwawe walki w okolicach m. in. Woli Szydłowieckiej, Borzymowa i Humina. Wojska rosyjskie, wzmocnione oddziałami rezerwowymi, zatrzymały natarcie wroga, a nawet odbiły część utraconych pozycji m. in. Humin. 24 lutego 1915 roku pomiędzy Mogiłami, a Wolą Szydłowiecką Rosjanie zdetonowali minę pod pozycjami niemieckimi. Był to element szerszego natarcia, które zakończyło się dla wojsk rosyjskich ,, zwycięstwem” w postaci zajęcia wsi Mogiły. Dowództwo armii niemieckiej ponownie użyło gazów trujących w maju 1915 roku. Wojskom niemieckim przekazano tym razem 12 tysięcy butli ze sprężonym chlorem. Łącznie 264 tony gazu. Atak rozpoczął się pod Bolimowem w dniu 31 maja i przyniósł przerażające rezultaty. Chmura gazu, pchana wiatrem, pokryła okopy rosyjskie. Żołnierze rosyjscy dusili się i umierali w strasznych cierpieniach. Rozwijające się natarcie Niemców, zostało jednak zatrzymane przez wojska rosyjskie, które otrzymały wsparcie ze strony oddziałów rezerwowych. W efekcie użycia gazów trujących poległo około 11 tysięcy Rosjan. Zagazowanych, rannych żołnierzy przewożono do szpitali polowych ulokowanych m. in. w Radziwiłłowie, Guzowie, Żyrardowie. Część odwożono do Warszawy. Poległych żołnierzy rosyjskich grzebano w zbiorowych mogiłach np. w Guzowie i w Żyrardowie. Niemcy powtórzyli ataki z użyciem chloru 17 czerwca i nocy z 6 na 7 lipca. Przyniosły one wysokie straty armii rosyjskiej, ale nie pozwoliły przełamać frontu. Żołnierze rosyjscy z odwagą, bohaterstwem i determinacją bronili swoich pozycji. Podczas ostatniego ataku, wiatr zawrócił gaz na Niemców, którzy stracili wówczas ponad tysiąc żołnierzy. W lipcu 1915 roku armia niemiecka z powodzeniem rozwijała natarcie nad Narwią i na Lubelszczyźnie. Dostrzegając groźbę okrążenia, dowództwo armii rosyjskiej podjęło decyzję opuszczenia pozycji nad Bzurą i Rawką i wycofania się na wschód. Odchodząc Rosjanie zniszczyli Zakłady Wyrobów Lnianych w Żyrardowie, a maszyny, urządzenia, robotników i fachowców z rodzinami wywieźli w głąb Rosji. Jeszcze w lipcu 1915 roku do Żyrardowa wkroczyły wojska niemieckie. Miejscowość znalazła się w granicach Generalnego Gubernatorstwa ze stolicą w Warszawie. Okupacja niemiecka przyniosła głód i nędzę. Niemcy prowadzili rabunkową gospodarkę. Postawili sobie, jako główny cel, eksploatację ziem polskich dla potrzeb wojennych. Wywozili żywność, surowce, narzędzia, maszyny, a nawet ludzi. W Żyrardowie Niemcy zlikwidowali zapomogi, wprowadzili kartkowy system zaopatrzenia. W obliczu głodu wiele osób wyjeżdżało na roboty do Niemiec, wielu tułało się po okolicznych wsiach, żeby zdobyć kawałek chleba, parę ziemniaków lub garstkę mąki, czy kaszy. Niemcy dopełnili zniszczenia zakładów żyrardowskich, ale w 1916 roku częściowo je uruchomili. Zatrudniono około 500 osób, przeważnie kobiet. Warunki pracy, narzucone przez okupanta były straszne: pracowano po dziesięć godzin w ciągu dnia, dostając za to 75 fenigów dziennie. Niemcy dokonali zmiany statusu Żyrardowa. Już w lipcu 1915 roku utworzyli stanowisko burmistrza, powierzając je Józefowi Procnerowi, a w 1916 roku decyzją generała – gubernatora warszawskiego Żyrardów otrzymał prawa miejskie. Okupacja niemiecka zakończyła się w listopadzie 1918 roku. Placówka Polskiej Organizacji Wojskowej, działająca w Żyrardowie, kierowana przez działacza Polskiej Partii Socjalistycznej – Jana Łysanowskiego, rozbroiła stacjonujące w mieście wojska niemieckie niemal w ciągu jednego dnia. Żyrardów stał się wolny.

Wszystkich, którzy chcieliby uzyskać więcej informacji na temat przebiegu I wojny światowej na terenie Zachodniego Mazowsza, zachęcam do przeczytania książki mojego autorstwa pt. ,,Gmina Puszcza Mariańska i jej okolice podczas I wojny światowej”. Publikacja została wydana przez Urząd Gminy Puszcza Mariańska w 2014 roku.

                                                                                                                      Maciej Kucharski

   Mgr Maciej Kucharski

nauczyciel historii, historyk regionalista. Autor opracowań historycznych pt. ,,Drogami walk i męczeństwa”, dotyczących powstań narodowych oraz I i II wojny światowej na terenach Zachodniego Mazowsza (opracowania te umieszczone są na stronie internetowej Urzędu Gminy Puszcza Mariańska w temacie ,,Historia”, pod hasłem ,,Opracowania”).

Ponadto jest autorem następujących prac:

-Powstanie kościuszkowskie 1794 na Zachodnim Mazowszu; -Powstanie listopadowe 1830 – 1831 na Zachodnim Mazowszu;

-Powstanie styczniowe 1863 – 1864 na terenie Puszczy Mariańskiej i okolic;

-Puszcza Mariańska i okolice podczas II wojny światowej;

-Wyzwolenie Puszczy Mariańskiej i okolic spod okupacji hitlerowskiej w 1945 roku;

-Bohaterowie II wojny światowej związani z Bartnikami, Radziwiłłowem i Grabiną.

Jest również współautorem Albumu pt. ,,Wędrówki po Gminie Puszcza Mariańska” wydanego przez Mariański Ruch Inicjatyw Ekonomiczno – Społecznych w 2008 roku oraz drugiej edycji tego Albumu pt. ,,Wędrówki po Gminie Puszcza Mariańska. Nowa Odsłona” wydanej przez MRIES w 2014 roku.